دعا درخواست از خداوند سبحان و ايجاد ارتباط با اوست. دردعا انسان با خدا راز و نياز كرده و از او درخواست كمك و مساعدت براي كسب فيض و سعادتمندي مي كند.
نويسنده مطلب كوشيده است درباره تعريف، آثار و اهميت دعا نكاتي را مطرح نمايد.
مطلب را با هم ازنظر مي گذرانيم.

دعا درخواست حاجت از خداوند براي خود و يا ديگري است. حافظ مي گويد:
حافظ مراد مي طلبد ازدعا
يا رب دعاي خسته دلان مستجاب كن.
دكتر آلكسيس كارل، مي گويد:«نيايش اصولا كشش روح به سوي كانون غيرمادي جهان است. به طور معمول، نيايش عبارت است از تضرع و ناله مضطربانه و طلب ياري و استعانت، و گاهي يك حالت كشف و شهود روشن و آرام دروني ومستمر و دورتر از اقليم همه محسوسات است. به عبارت ديگر مي توان گفت كه نيايش پرواز روح به سوي خداست و يا حالت پرستش عاشقانه اي نسبت به آن مبدائي است كه معجزه حيات از او سر زده است و بالاخره نيايش، نمودار كوشش انسان است براي ارتباط با آن وجود نامرئي، آفريدگار همه هستي.» (1)

از جمله عوامل مؤثر در تهذيب نفس، صفاي باطن و رسيدن به كمال و قرب حق، دعا و نيايش به درگاه خداي سبحان است. دعا و نيايش، پيوند انسان را با خداي يكتا، برقرار نموده و موجب پرواز روح به سوي ملكوت و فضاي معطر معنوي و عرفاني مي شود. لذا در فرهنگ اسلامي، از جايگاه و منزلت خاصي برخوردار و مورد تأكيد و سفارش قرارگرفته است خداي سبحان مي فرمايد:«قل ما يعبؤا بكم ربي لو لا دعاؤكم»؛ (فرقان 77) «بگو اگر دعاي شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايي به شما نمي كند.» مفهوم آيه، اين است كه اگر خداوند به شما عنايت و توجه داشته است به خاطر دعاهاي شما بوده است نه چيز ديگر، و در آيه ديگري مي فرمايد:« و قال ربكم ادعوني استجب لكم ان الذين يستكبرون عن عبادتي سيد خلون جهنم داخرين» (غافر60) «پروردگارتان گفت:بخوانيد مرا تا شما را پاسخ دهم، آن هايي كه از پرستش من، سركشي مي كنند، زود است كه با خواري به جهنم در آيند.»
پيامبر خاتم (ص) مي فرمايد:«دعا سلاح مؤمن، ستون دين و نور آسمان ها و زمين است.» (2) درجاي ديگر مي فرمايد:«برترين عبادت ها، دعاست، هرگاه خداوند به بنده اي، اذن ]و توفيق[ دعا دهد، دررحمت را به روي او بگشايد. بي گمان هيچ كس با دعا كردن، هلاك نمي شود.» (3) امام علي (ع) در وصيتي به امام حسن(ع) مي فرمايد:«بدان كه كسي كه ملكوت و خزائن دنيا و آخرت در دست اوست، به تو اجازه داده است تا او را بخواني و اجابت دعاي تو را ضمانت كرده است و به تو فرمان داده است كه از او بخواهي تا به تو عطا كند و او مهربان و بخشنده است، ميان تو و خودش، حجابي ننهاده و تو را به آوردن واسطه و ميانجي، وادار نكرده است... سپس كليد خزائن و گنجينه هايش را كه همان دعا و خواستن از اوست، دراختيار تو نهاده است پس هرگاه تو بخواهي، با دعا كردن، در همان گنجينه هاي او را مي گشايي.» (4)
امام باقر(ع) در اين باره اين كه: بهترين عمل چيست؟ مي فرمايد:«چيزي نزد خدا افضل از اين نيست كه از او تقاضا كنند و از آنچه نزد اوست. بخواهند، و هيچ كس مبغوض تر و منفورتر، نزد خداوند از كساني كه از عبادت او، تكبر ورزند و از مواهب او، تقاضا نمي كنند، نيست.»(5)
امام راحل (ره) پيرامون اهميت دعا مي فرمايد:«همه خيرات و بركات از همان دعا خوان هاست حتي آن ها كه به طور ضعيف دعا مي خوانند و ذكر الله مي گويند به همان اندازه كه طوطي وار در آن ها تاثير كرده بهتر از آنهايي هستند كه ترك دعا كرده اند. نماز خوان و لو اين كه مرتبه نازله اي داشته باشد از نماز نخوان، بهتر است، آري همين دعا خوان ها و همين كساني كه به ظواهر اسلام، عمل مي كنند. يا پرونده جنايت ندارند يا پرونده جنايتشان، نسبت به ديگران كمتر است، همين دعا خوان ها در نظم اين عالم دخالت دارند، دعا را نبايد از بين اين جمعيت، بيرون برد جوان هاي ما را نبايد از دعا منصرف كرد.(6)

دعا و نيايش درزندگي و سرنوشت انسان، آثار ارزشمندي داشته و در معارف ديني، به خصوص عرفان اسلامي از اهميت ويژه برخوردار است؛ تا بدان جا كه عرفا آن را يكي از ابواب كشف و شهود حقايق، براي اولياي الهي دانسته اند. ميرزا جواد ملكي تبريزي مي گويد: «بيشتر مردم، قدر نعمت مناجات را نمي دانند مناجات، شامل معارف بالايي است كه جز اهلش كه همان اولياي خدا هستند و از طريق كشف و شهود به آن رسيده اند كسي از آن آگاهي ندارد و رسيدن به اين معارف از راه مكاشفه، از بهترين نعمت هاي آخرت است كه قابل مقايسه با هيچكدام از نعمت هاي دنيا نيست.»7 لذا با توجه به آيات و روايات، به چند مورد از آثار دعا و مناجات اشاره مي شود:

اولين اثر ارزشمند دعا و نيايش، آشنايي با معارف اسلامي است، ائمه معصوم در آداب دعا و نيايش به ما آموزش داده اند كه هنگام دعا، ابتداء اسماء و صفات الهي، قدرت و عظمت او را يادآور شده و بر محمد(ص) و آل محمد(ع) درود بفرستيد و بر ضعف، ناتواني، گناه و كوتاهي خود در رعايت احكام الهي، اعتراف نماييد، آنگاه حاجات خود را از پروردگار جهان بخواهيد «السؤال بعد المدح فامدحوا الله ثم سلوا الحوائج.»8 يادآوري اسماء صفات و قدرت الهي، و اعتراف به عجز و ناتواني خود، بهترين درس و منبع براي شناخت خداي سبحان و آشنايي با معارف اسلامي است. امام صادق(ع) در بيان آيه: فليستجيبوا لي و ليؤمنوا بي»؛ مي فرمايد: «مردم بدانند كه خداوند قادر است هر آنچه را بخواهند به آنان خواهد داد.»9
در سوره انفال مي خوانيم: «انما المؤمنون الذين اذا ذكرالله وجلت قلوبهم و اذا تليت عليهم آياته زادتهم ايمانا...» (انفال2) «مؤمنان، كساني هستند كه هرگاه نام خدا برده شود، دل هايشان، ترسان مي گردد و هنگامي كه آيات او بر آن ها خوانده مي شود، ايمانشان، افزون تر مي گردد.» بنابراين اولين اثر دعا و مناجات با خداي سبحان، شناخت قدرت و عظمت پروردگار، آشنايي با معارف اسلامي و استحكام پايه هاي ايماني و اعتقادي انسان، خواهد بود.

هر انساني در زندگي، دچار گرفتاري و مشكلاتي شده اضطراب و نگراني برايش دست مي دهد و در برخي موارد، نجات و رهايي از آن، خارج از توان انسان است به عبارتي، وارد آمدن فشارهاي فراتر از توانمندي آدمي، باعث اضطراب مي شود كه تحمل آن در دراز مدت از توان انسان خارج است لذا بهترين راه براي نجات از اضطراب و نگراني، دعا و نيايش با خداي سبحان است؛ چرا كه دعا، برقراري ارتباط انسان با خداست، خدايي كه بر هر كاري توانا بوده و از رگ گردن به بنده اش نزديك است: نحن أقرب اليه من حبل الوريد. (ق16) «و اگر انسان چيزي از او بخواهد به او خواهد داد: اذا سالك عبادي عني فاني قريب اجيب دعوه الداع» (بقره 186) ارتباط با خدايي كه بر هر امري قدرت دارد، انسان را اميدوار مي نمايد. لذا در حديثي مي خوانيم: «دعا كليد رحمت و نور و چراغي در تاريكي است.»10
انسان به واسطه دعا و توجه به خدا، شايستگي بيشتري براي درك فيض خداوند پيدا مي كند و در نتيجه تكيه گاهي براي برطرف كردن ناراحتي هاي خود پيدا مي كند بنابراين دعا چراغ اميد را در دل انسان روشن مي نمايد، جامعه و مردمي كه دعا و نيايش را فراموش كنند، با عكس العمل هاي نامطلوب رواني و اجتماعي، مواجه خواهند شد و به تعبير يكي از روانشناسان: «فقدان نيايش در ميان ملتي، برابر با سقوط آن ملت است، اجتماعي كه احتياج به نيايش را در خود كشته است معمولا از فساد و زوال، مصون نخواهد بود، البته نبايد اين مطلب را فراموش كرد كه تنها صبح نيايش كردن و بقيه روز را همچون يك وحشي به سربردن بيهوده است بايد نيايش را پيوسته انجام داد و در همه حال با توجه بود تا اثر عميق خود را در انسان از دست ندهد.»
«نيايش در همين حال كه آرامش را پديد مي آورد، در فعاليت هاي مغزي انسان يك نوع شكفتگي و انبساط باطني و گاهي روح قهرماني و دلاوري را تحريك مي كند، نيايش خصائص خويش را با علامات بسيار مشخص و منحصر به فردي نشان مي دهد صفاي نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادي دروني، چهره پر از يقين، استعداد هدايت، و نيز استقبال از حوادث، اينهاست كه از وجود يك گنجينه پنهان در عمق جسم و روح ما حكايت مي كند.»11
بنابراين؛ دعا به انسان اعتماد به نفس داده و از يأس و نااميدي بازداشته و به تلاش و كوشش بيشتر دعوت مي نمايد، و او را از نگراني، خارج و آرامش را به او هديه مي كند. لذا دعا هنگام حوادث سخت و طاقت فرسا به انسان قدرت، نيرو و اميدواري و آرامش مي بخشد و از نظر رواني، اثر غيرقابل انكاري دارد.

در سوره انبياء خداي سبحان، به داستان حضرت يونس(ع) اشاره نموده مي فرمايد: «وذا النون اذ ذهب مغاضبا فظن ان لن نقدر عليه فنادي في الظلمات ان لا اله الا انت سبحانك اني كنت من الظالمين فاستجبنا له و نجيناه من الغم و كذلك ننجي المؤمنين»؛ (انبياء 87-88) «و ذاالنون ]يونس[ را ]به يادآور[ در آن هنگامي كه خشمگين ]از ميان قوم خود[ رفت و چنين مي پنداشت كه ما بر او تنگ نخواهيم گرفت ]اما موقعي كه در كام نهنگ فرو رفت[ در آن ظلمت ها، فرياد زد خداوندا! جز تو معبودي نيست، منزهي تو، من از ستمكاران بودم، ما دعاي او را به اجابت رسانديم و از آن اندوه، نجاتش بخشيديم و همين گونه مؤمنان را نجات مي دهيم.»
آنچه از آيه استفاده مي شود اين است كه اگر انسان مؤمن، شرايط و آداب دعا و نيايش را رعايت كند، دعايش به اجابت خواهد رسيد. پيامبر خاتم(ص) مي فرمايد: «خداوند هرگاه پيامبري را مي فرستاد به او مي فرمود: هرگاه امر ناخوشايندي تو را اندوهگين ساخت، مرا بخوان تا پاسخ دهم. خداوند اين نعمت را به امت من نيز ارزاني داشته است آن جا كه مي فرمايد مرا بخوانيد تا اجابت كنم شما را.»12

انسان هاي مؤمن با دعا و نيايش مي توانند در نعمت هاي الهي را به روي خود گشوده و با استفاده از آن، موفقيت هاي فراواني را به دست آورند، لذا در سوره نساء مي خوانيم: «ولا تتمنوا ما فضل الله به بعضكم علي بعض للرجال نصيب مما اكتسبوا و للنساء نصيب مما اكتسبن و سئلوا الله من فضله ان الله كان بكل شيء عليما»؛(نساء 32) «برتري هايي را كه خداوند نسبت به بعضي از شما بر بعضي ديگر، قرار داده، آرزو نكنيد، مردان نصيبي از آنچه به دست مي آورند، دارند و زنان نصيبي ]و نبايد حقوق هيچ يك پايمال شود[ و از فضل ]و رحمت[ خدا بخواهيد و خداوند بر هر چيزي دانا است.»
پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد: «براي هر حاجتي كه داريد حتي اگر بند كفش باشد، دست خواهش به سوي خداي عزوجل دراز كنيد زيرا تا او، آن را آسان نگرداند، آسان نشود»13 باز مي فرمايد: خداوند به موسي، وحي فرمود: «اي موسي! هر چه نياز داري از من بخواه حتي علوفه گوسفند و نمك خميرت را.»14 بايد توجه داشت كه دعا و نيايش و تقاضاي فضل و عنايت پروردگار، به اين نيست كه انسان به دنبال اسباب و عوامل هرچيزي نرود، بلكه بايد فضل و رحمت خداي سبحان را در لابلاي اسبابي كه او مقرر داشته است جستجو كرد.

از جمله آثار دعا و نيايش، به دست آوردن ارزش و كسب منزلت، نزد پروردگار عالم خواهد بود در سوره فرقان مي خوانيم:«قل ما يعبوا بكم ربي لولا دعاوكم»؛ «بگو پروردگارم ارجي براي شما قائل نيست اگر دعاي شما نبود» مفهوم آيه اين است كه اگر جايگاه و منزلتي نزد خداوند داريد به خاطر دعا و نيايش است.
امام صادق (ع) نيز مي فرمايد:«نزد خداي متعال، مقام و منزلتي است كه كسي به آن مقام نمي رسد مگر به درخواست و دعا.»
امام صادق (ع) در جمله ديگري مي فرمايد:«نزد خداوند مقامي است كه جز با دعا و تقاضا، نمي توان به آن رسيد و اگر بنده اي، دهان خود را از دعا فرو بندد و چيزي تقاضا نكند، چيزي به او داده نخواهد شد، پس از خدا بخواه تا به تو عطا شود؛ چرا كه هر دري را بكوبيد و اصرار كنيد، سرانجام گشوده خواهد شد.»
اعمال عبادي هر كدام به نوبه خود، رابطه انسان با پروردگار جهان را برقرار نموده عبد را به خداي سبحان، نزديك تر مي نمايد و باعث محبوبيت انسان، نزد خداوند مي شود، دعا و نيايش كه بهترين عمل عبادي است باعث مي شود انسان دعا كننده را، خداوند دوست داشته باشد.
امام باقر (ع) مي فرمايد:«به راستي خداي عزوجل از ميان بندگان مومن خود، آن بنده را دوست دارد كه بسيار اهل دعا و نيايش باشد بر شما باد كه هنگام سحر تا طلوع خورشيد را براي دعا انتخاب كنيد زيرا در اين ساعات، درهاي آسمان، گشوده مي شود و روزي بندگان تقسيم مي گردد و خواسته هاي بزرگ به اجابت مي رسد.» 15
خداي سبحان نيز به خاطر دعا و نيايش حضرت ابراهيم (ع) از او تجليل و تمجيد مي نمايد آن جا كه مي فرمايد:«ان ابراهيم لحليم اواه منيب» (هود 75) امام باقر (ع) در بيان آيه مي فرمايد:«اواه كسي است كه بسيار دعا مي كند.»(16) امام علي (ع) نيز مي فرمايد:«محبوب ترين عمل نزد خداوند دعا و نيايش است.» (17) دوست داشتن عملي، باعث محبوبيت عامل آن، خواهد شد.

كم نيستند انسان ها و خانواده هايي كه خود يا عزيزشان به امراض و بيماري هاي لاعلاج، مواجه شده اند، در چنين مواقعي كه دكتر، مريض را، جواب كرده و مريض تمام راه ها را بسته مي بيند، معمولاً به سمت خدا، دعا و نيايش، روي مي آوردند. خيلي ها نيز از اين طريق به نتيجه رسيده و جواب گرفته اند، بنابراين يكي ديگر از آثار دعا و نيايش، رفع گرفتاري و شفاي بيماران لاعلاج است. امام صادق (ع) مي فرمايد:«دعا كنيد كه دعا شفا دهنده دردهاست.»(18) امام كاظم (ع) نيز به اين حقيقت اشاره نموده مي فرمايد:«هر دردي دعايي دارد پس اگر دعا به بيمار الهام شد، اجازه شفايش داده شده است.» (19)
نيايش گاهي تاثيرات شگفت آوري دارد. بيماراني بوده اند كه تقريبا به طور آني از دردهايي چون خوره، سرطان، و عفونت كليه و زخم هاي مزمن و سل ريوي و استخواني پريتونئال شفا يافته اند... اين معجزه با چنان سرعتي سلامت را به بيمار باز مي دهد كه هرگز حتي امروز جراحان و نيز فيزيولوژيست ها در طول تجربيات شان مشاهده نكرده اند. براي اينكه اين پديده ها بروز كند نيازي نيست كه حتما خود بيمار نيايش كند اطفال كوچكي كه هنوز قدرت حرف زدن نداشته اند و همچنين مردم بي عقيده نيز شفا يافته اند ليكن در كنار آن ها كسي نيايش كرده است. نيايشي كه به خاطر ديگري انجام شود همواره اثربخش تر است.»(20)

انسان موجودي ضعيف، ناتوان و آسيب پذير و در عين حال، سطحي نگر است تا زماني كه سختي و مشكلات گريبانش را نگرفته باشد، متوجه ضعف و ناتواني خود نبوده، مغرور و متكبر، دنيا را به كام خود مي بيند. هنگامي كه سرش به سنگ خورده و با مانع مواجه مي شود، به خود مي آيد. در آموزه هاي ديني، به انسان آموزش داده اند كه غرور و خودخواهي را كنار گذاشته قبل از آن كه سختي، مشكلات و بلاها، دامنگيرش شود؛ با دعا و نيايش بلاها را از خود دور سازد.
امام علي (ع) مي فرمايد:«امواج بلا را با دعا دفع كنيد» (21) در حديث ديگري از امام صادق (ع) مي خوانيم:«قبل از آن كه بلا به شما نازل شود، دعا كنيد كه خداوند به واسطه دعا، بلا را دفع مي كند» (22) امام سجاد (ع) مي فرمايد:«دعا و بلا، تا روز قيامت با هم هستند و دعا، بلا را دفع مي كند حتي اگر نزول آن قطعي شده باشد.» 23